Καφέ αρκούδα

Επιστημονικό όνομα: Ursus arctos

Περιγραφή

Στις αρκούδες περιλαμβάνονται 8 είδη: η πολική αρκούδα, η καφέ αρκούδα, η μαύρη αρκούδα της Αμερικής, η μαύρη ασιατική αρκούδα, η αρκούδα του μελιού, η αρκούδα του ήλιου, η διοπτροφόρος αρκούδα των Άνδεων και το πάντα.

Η καφέ αρκούδα, ζώο ιδιαίτερα προσαρμοστικό, κατόρθωσε, μέσα από μία πορεία εξέλιξης 35 εκατομμυρίων ετών, να βρει κατάλληλες συνθήκες για τη διαβίωσή της σε πολλά σημεία του Πλανήτη. Έτσι, η πρόγονος της σημερινής καφέ αρκούδας, με κέντρο διασποράς τη Δυτική Κίνα, εξαπλώθηκε στη Βόρεια Αμερική μέσω του Βερίγγιου πορθμού εδώ και 400.000 έτη, ενώ μέσω του συμπλέγματος των μεγάλων λιμνών Αράλης - Κασπίας εποίκισε την Ευρώπη πριν από περίπου 200.000 έτη.

Η καφέ αρκούδα είναι το μεγαλύτερο χερσαίο θηλαστικό της Ευρώπης. Σε φυσιολογικές συνθήκες ζει περίπου 20 με 25 έτη. Έχει σωματώδη διάπλαση με χονδρό, δυνατό λαιμό και άκρα, τριγωνικό κεφάλι, κυκλικά μικρά αυτιά και μικρά μάτια. Το τρίχωμα μιας ενήλικης αρκούδας παρουσιάζει όλες τις αποχρώσεις του καφέ (από ανοιχτό καστανό έως σχεδόν μαύρο), ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και το περιβάλλον στο οποίο ζει. Χαρακτηριστικό του είδους είναι η καμπούρα στην πλάτη και τα μακριά γαμψά νύχια στα μπροστινά πόδια.

Το ύψος ενός ενήλικου ατόμου έως τον τράχηλο (η μικρή καμπούρα στην πλάτη της αρκούδας) φθάνει τα 110 εκατοστά, ενώ το συνολικό μήκος από την άκρη της μουσούδας έως την ουρά κυμαίνεται από 1,70 έως 2,20 μέτρα. Το βάρος του ενήλικου αρσενικού κυμαίνεται από 110 έως 280 κιλά, ενώ το θηλυκό είναι πιο μικρόσωμο και ζυγίζει 70 - 140 κιλά. Οι διακυμάνσεις του βάρους οφείλονται στην εποχική εναπόθεση λίπους στο σώμα του ζώου. Το φθινόπωρο, οι αρκούδες έχουν το μέγιστο βάρος τους, καθώς αποθηκεύουν λίπος για να καλύψουν τις ενεργειακές τους ανάγκες για την περίοδο του χειμέριου λήθαργου, ενώ το ελάχιστο βάρος τους παρατηρείται την άνοιξη.

Τα ενδιαιτήματα τα οποία προτιμά αφορούν σε μικτά ή αμιγή δάση κωνοφόρων (μαύρη πεύκη, έλατο, ερυθρελάτη, ρόμπολο κ.ά.) και φυλλοβόλων (δρυς, οξιά κ.ά.) της ορεινής και ημιορεινής ζώνης. Κατά τους θερινούς μήνες, απαντά επίσης σε περιοχές με καλλιέργειες. Αν και παμφάγο ζώο, δείχνει σαφή προτίμηση στα άγρια φρούτα, τις ρίζες και τα μανιτάρια, ενώ συμπληρώνει το διαιτολόγιό της με μέλι, μικρά και μεγάλα θηλαστικά, έντομα (κυρίως μυρμήγκια), αμφίβια, ακόμη και κτηνοτροφικά ζώα. Η καφέ αρκούδα έχει ανάγκη από μεγάλες ποσότητες τροφής για να συντηρήσει τον σωματικό της όγκο και τη δύναμή της.

Αναπαράγεται σε ηλικία 4 - 5 ετών, ζευγαρώνει κάθε 2 ή 3 έτη, ενώ η συνολική περίοδος γονιμότητάς της δεν ξεπερνά τα 15 - 20 έτη. Η εποχή του ζευγαρώματος είναι η μόνη κοινωνική φάση στη συμπεριφορά της αρκούδας·το αρσενικό και το θηλυκό συναντώνται στα τέλη της άνοιξης με αρχές του καλοκαιριού (από Μάιο έως Ιούλιο) για να ζευγαρώσουν. Έπειτα από κυοφορία 7 - 9 μηνών, το θηλυκό γεννά από ένα έως δύο και σπανιότερα τρία μικρά. Κατά τη γέννησή τους, τα μικρά αρκουδάκια είναι γυμνά και τυφλά, και ζυγίζουν μόλις 350 - 400 γραμμάρια. Τα πρώτα 2 - 3 έτη της ζωής τους είναι πολύ σημαντικά διότι κατά το διάστημα αυτό διδάσκονται από τη μητέρα τον τρόπο επιβίωσης μέσα στο δάσος. Το αρσενικό δεν μετέχει καθόλου στην ανατροφή των μικρών. Αντίθετα, ορισμένες φορές, μπορεί να φανεί και επικίνδυνο, σκοτώνοντας τα μικρά του.

Από τη φύση της, η καφέ αρκούδα δεν είναι επιθετικό ζώο, αλλά μπορεί να επιτεθεί σε περίπτωση που νιώσει κίνδυνο για την ίδια και κυρίως για τα μικρά της. Είναι ζώο μοναχικό και κινείται κυρίως το ξημέρωμα, το σούρουπο και το βράδυ, ώρες που της προσφέρουν μεγαλύτερη ασφάλεια, καθώς δεν συμπίπτουν με ανθρώπινες δραστηριότητες. Έχει εξαιρετικά ανεπτυγμένη ακοή και όσφρηση, αλλά λιγότερο καλή όραση, καθώς βλέπει αρκετά καλά σε απόσταση 80 μέτρα, αλλά δεν μπορεί να διακρίνει άνθρωπο στα 300 μέτρα. Είναι ζώο με εξαιρετική ευφυΐα και θεωρείται το πιο έξυπνο θηλαστικό μετά τους πιθήκους, τον ελέφαντα και τα δελφίνια. Έχει πολύ καλή μνήμη, ικανότητα προγραμματισμού και σύνεση. Μία ιδιομορφία στη διάπλασή της είναι ότι βαδίζει πατώντας με όλο το πέλμα, ειδικά στα πίσω πόδια. Αυτό της δίνει τη δυνατότητα να σταθεί όρθια στα δύο πόδια. Η στάση αυτή, που συχνά παρεξηγείται ως επιθετική, τη βοηθά να ανιχνεύει προσεκτικά τον γύρω χώρο και παρατηρείται πιο συχνά στα θηλυκά όταν έχουν μικρά, λόγω της συνεχούς εγρήγορσης, άμεσα συνδεδεμένης με το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο μητρικό ένστικτο. Σε κάθε της βήμα, η καφέ αρκούδα μετακινεί ταυτοχρόνως τα δύο πόδια της ίδιας πλευράς, γεγονός που την κάνει να φαίνεται αργή και αδέξια. Στην πραγματικότητα όμως είναι πολύ ευέλικτη. Σε γρήγορες και ξαφνικές επιταχύνσεις μπορεί να αναπτύξει ταχύτητα έως και 60 χιλιόμετρα την ώρα. Έχει επίσης ιδιαίτερες δεξιότητες αναρρίχησης. Σε αυτό βοηθούν η μεγάλη μυϊκή της δύναμη και τα πολύ ανεπτυγμένα και δυνατά νύχια της.

Ο χειμέριος λήθαργος είναι ένας μηχανισμός προσαρμογής της αρκούδας στις αντίξοες συνθήκες του χειμώνα. Η ακούσια επιβράδυνση του μεταβολισμού λόγω κατάστασης λήθαργου ελαττώνει τις καύσεις και μειώνει τις τροφικές ανάγκες της. Ο χειμέριος λήθαργος διαφέρει ουσιαστικά από τη γνωστή χειμερία νάρκη που χαρακτηρίζει άλλα είδη θηλαστικών (όπως τον σκαντζόχοιρο, τον μυωξό, τον σπερμόφιλο κ.ά.). Η πιο βασική διαφορά είναι ότι, κατά τη χειμερία νάρκη, η θερμοκρασία του σώματος του ζώου πλησιάζει τη θερμοκρασία περιβάλλοντος (σχεδόν τους 0οC) και οι καρδιακοί παλμοί και ο αναπνευστικός ρυθμός ελαττώνονται πολύ·αντίθετα, κατά τον χειμέριο λήθαργο, η θερμοκρασία του σώματος της αρκούδας ελαττώνεται μόνο κατά 1 - 2οC σε σχέση με την κανονική (38οC). Κατά τον χειμέριο λήθαργο, η αρκούδα δεν καταναλώνει ούτε τροφή, ούτε νερό και δεν αποβάλλει ούρα ή κόπρανα. Τα καθοριστικά εξωτερικά ερεθίσματα τα οποία ωθούν την αρκούδα στην αναζήτηση της χειμερινής φωλιάς είναι οι πρώτες χιονοπτώσεις και οι χαμηλές θερμοκρασίες.

Για την Ελλάδα έχει υπολογισθεί πως η μέση διάρκεια του χειμέριου λήθαργου είναι 84 ημέρες. Ωστόσο, η διάρκεια του χειμέριου ύπνου δεν είναι η ίδια για όλα τα άτομα.

Εξάπλωση

Η καφέ αρκούδα έχει την ευρύτερη εξάπλωση σε σχέση με όλα τα υπόλοιπα είδη αρκούδας στον Πλανήτη. Πληθυσμοί του είδους απαντούν στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αμερική, στη Βόρεια Ασία, σε τμήματα των Ιμαλαΐων, ακόμη και σε νησιά της Ιαπωνίας.

Έως τον 15ο μ.Χ. αιώνα, η εξάπλωση της καφέ αρκούδας κάλυπτε σχεδόν ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο, αλλά από τον 19ο αιώνα και έπειτα τόσο η εξάπλωση, όσο και οι πληθυσμοί της μειώθηκαν αισθητά (κατά 60% και 50% αντίστοιχα), εξαιτίας του κυνηγιού και της καταστροφής των ενδιαιτημάτων της. Η καφέ αρκούδα εξαφανίσθηκε από τη Δανία, την Ολλανδία και το Βέλγιο πριν από περίπου 5.000 έτη, από τη Μεγάλη Βρετανία τον 10ο μ.Χ. αιώνα και από τη Γερμανία και την Ελβετία τον 18ο και 19ο αιώνα, αντίστοιχα. Σήμερα, η καφέ αρκούδα επιβιώνει σε μικρούς πληθυσμούς, αποκομμένους στη Δυτική, Κεντρική και Νότια Ευρώπη, και θεωρείται είδος υπό εξαφάνιση. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, στη Γαλλία, στην Ιταλία και στην Ισπανία, ο συνολικός αριθμός δεν ξεπερνά τα 200 άτομα.

Στην Ελλάδα, έως τον 19ο αιώνα, η αρκούδα ζούσε ακόμη και στην Πελοπόννησο, ενώ σήμερα έχει απομονωθεί στις απόμερες περιοχές των οροσειρών της Πίνδου και της Ροδόπης. Ο πληθυσμός της καφέ αρκούδας που φιλοξενείται στην Πίνδο και στη Ροδόπη υπολογίζεται σε 190 - 260 άτομα και είναι ο μεγαλύτερος στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τα τελευταία έτη παρατηρούνται, συστηματικά, περιπτώσεις επανεμφάνισης της αρκούδας σε περιοχές από τις οποίες είχε εξαφανισθεί εδώ και πολλά χρόνια. Τέτοιες περιοχές είναι ο ορεινός άξονας της Νότιας Πίνδου, ο Βόρας, το Πάικο, το Βέρμιο, τα ανατολικά Χάσια και ο Κάτω Όλυμπος.

Καθεστώς προστασίας

Η αρκούδα δεν έχει φυσικούς εχθρούς. Κινδυνεύει μόνο από τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του. Το παράνομο κυνήγι και η θανάτωση από πρόθεση (δηλητηριασμένα δολώματα, λαθροθήρες) ή ακόμη και χωρίς πρόθεση (τροχαία δυστυχήματα) αποτελούν την κύρια απειλή εξαφάνισης του είδους στην Ελλάδα. Αν και το κυνήγι της καφέ αρκούδας έχει απαγορευτεί από την ελληνική νομοθεσία ήδη από το 1969, υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 15 έως 20 αρκούδες θανατώνονται ετησίως. Παράλληλα, η διάνοιξη δρόμων, η κατασκευή φραγμάτων, η αλόγιστη και παράνομη υλοτομία, οι πυρκαγιές και η δημιουργία τουριστικών εγκαταστάσεων αλλοιώνουν, υποβαθμίζουν και κατακερματίζουν τα ενδιαιτήματα εξάπλωσης του είδους. Ακόμη, η διακοπή του χειμέριου ύπνου της αρκούδας λόγω όχλησης, δυσκολεύει την προσπάθεια επιβίωσης κατά τη δύσκολη, λόγω έλλειψης τροφής, χειμερινή περίοδο. Τέλος, η έλλειψη γνώσης και πληροφόρησης του κοινού και ειδικότερα συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (αγρότες, κτηνοτρόφοι, μελισσοκόμοι) για όλα τα ανωτέρω προβλήματα, έχει ως αποτέλεσμα τη μη έγκαιρη κρατική ενεργοποίηση και δραστηριοποίηση των πολιτών. Το μόνο ενθαρρυντικό είναι ότι στην Ελλάδα έχει περιορισθεί το φαινόμενο της «αρκούδας χορεύτριας». Ωστόσο, στον χώρο των Βαλκανίων, οι «αρκουδιάρηδες» αποτελούν μία από τις κυριότερες αιτίες εξαφάνισης του είδους, καθώς στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι «εκπαιδευτές» σκοτώνουν τη μητέρα για να αιχμαλωτίσουν το μικρό, με αποτέλεσμα να μειώνεται ο αριθμός των θηλυκών ατόμων, τα οποία είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την επιβίωση του είδους.

Η καφέ αρκούδα προστατεύεται σήμερα από τη διεθνή, την ευρωπαϊκή και την ελληνική νομοθεσία. Η Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης (1979) απαγορεύει τη σύλληψη, κατοχή ή θανάτωση ατόμων του είδους, την υποβάθμιση των τόπων αναπαραγωγής του, καθώς και τη διακίνηση, κατοχή και εμπορία ζώων ζωντανών, νεκρών, ταριχευμένων ή μερών του σώματός τους. Η καφέ αρκούδα περιλαμβάνεται στα Παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ως είδος προτεραιότητας. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το άρθρο 258 (Ν.Δ. 86/69) του Δασικού Κώδικα, απαγορεύεται ο φόνος, η αιχμαλωσία, η κατοχή και η έκθεση σε δημόσια θέα της καφέ αρκούδας. Επίσης, στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας, η καφέ αρκούδα αναφέρεται ως κινδυνεύον είδος. Τέλος, προστατεύεται σύμφωνα με τη Σύμβαση της Ουάσιγκτον για το διεθνές εμπόριο των απειλούμενων ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES, 1973).

Home   Close